Energia. Laburpena

ENERGIA
1. Energia, eta zer propietate dituen
1.1 Zer da energía?
· Inguruko objektuak aldatzen dira batzuetan, eta horiek energiari esker gertatzen diraà Aldaketak energiaren eraginez gertatzen direla esan dezakegu.
1.2 Energia motak
· Energia mekanikoaà Gorputzen mugimenduaren bidez duten energía da. (Adb, Teniseko pilota bat mugitzen denean eta hori egiteko energía behar du)
· Soinu energíaà Soinua garraiatzen du. (Adb. Zarata batek kristal bat mugiarazi dezake)
· Argi- energíaà Argiaren energía da (Adb. Eguzki kalkulagailuak funtzionarazteko)
· Bero energía edo energía termikoaà Bero modura transmititzen den energía da (Adb. Txigorgailu batek tostadari beroa transmititzen dio)
· Energia- elektrikoaà Zirkuitu batean korronte elektrikoa garraiatzen duen energía da.
· Energia kimikoaà Erregaiek, elikagaiek… eta beste batzuk dute (Adb. Pilak)
· Energia nuklearraà Uranioak, Plutonioak eta beste batzuk (substantzia erreaktiboak) energía nuklearra sortzen dute.
1.3 Energiaren propietateak
· Batetik batera pasatzen daà Objektu batzuetatik beste batzuetara pasa daiteke
· Metatu egin daitekeà Adibidez, pilak
· Garraiatu egiten daà Toki batetik bestera eraman dezakegu.
· Eraldatu egiten daà Mota bateko energia beste mota bateko energia bihur daiteke.

2. Beroa eta tenperatura

2.1 Beroa

· Beroak aldaketak sortzen ditu, hau da, beroa energia mota bat dela esan dezakegu.

2.2 Tenperatura

· Termometroa erabiltzen dugu temperatura neurtzeko, eta gradu zentigradotan neurtzen da.
· Gorputz bati beroa ematen badiogu, temperatura igotzen zaio, eta beroa galtzen badu, temperatura jeisten zaio.
· Tenperatura ezberdineko bi gorputzek elkar ukitzean, temperatura handiena duen gorputzetik temperatura baxuena duenera igarotzen da beroa, biek temperatura berdina izan arte.
2.3 Bero transmisioa

· Beroa eroaten dueten materialeak azkar transmititzen dute beroa (Metalak)
· Beroa isolatzen duten materialek astiro transmititzen dute beroa. (Artilea, plastikoa…)

2.4 Gorputzen dilatazioa

· Gorputz bat berotzen denean , dilatatu egiten da, hau da, bere bolumena handitzen da.
· Gorputz bat hozten denean, uzkurtu egiten da, hau da, bere bolumena txikitzen da.
· Termometro batek osagai hauek ditu: Alkohola, merkurioa eta beste likido batzuk depositu eta hodi baten barruak doazenak.
· Likidoa berotzen denean, bolumena handitu eta hodian zehar igotzen da.

2.5 Beroa eta energiaren eraldaketak

· Energia aldaketa guztietan, beroa sortzen da; hau da, energiaren zati bat bero bihurtzen da.

3. Elektrizitate ekoizpena

3.1 Zentral elekrtrikoak

· Elektrizitatea central elektrikoetan sortzen da.
· Zentral elektriko gehienek sorgailu baten bidez sortzen dute korronte elektrikoa.
· Sorgailuak makinak dira eta imanak eta bira egin dezaketen hari eroaleen bobinak dituzte barruan. Bobinak imanen gertu birarazten direnean, korronte elektrikoa sortzen da.
· Sorgailuak birarazteko turbinak erabiltzen dira. Turbinak gurpilak edo helizeak dira, eta ur lasterraren edo presiopeko ur- lurrunaren zorrotada baten energia mekanikoa erabiltzen due bira egiteko.

3.2 Hainbat motatako zentral elektrikoak

· Zentral hidroelektrikoakà Uraren energia mekanikoa erabiltzen dute turbina birarazteko.
· Zentral eolikoakà Haizearen energia mekanikoa erabiltzen dute turbina birarazteko.
· Zentral termikoakà Erregai baten energia kimikoa erabiltzen dute lurruna sortzeko eta horrekin turbina birarazteko.
· Zentral nuklearrakà Energia nuklearrak sortzen duen beroa erabiltzen dute, ur lurruna sortzeko eta horrekin turbina birarazteko.
· Eguzki zentral termikoakà Eguzkiaren beroa erabiltzen dute, ur lurruna sortzeko eta horrekin turbina birarazteko.
· Eguzki- zentral fotovoltaikoakà Zentral horiek ez dute turbinak eta sorgailuak erabiltzen, baizik eta eguzki plakak. Plaka horietara argia iristerakoak, korronte elektrikoak sortzen dute.

3.3 Energia elektrikoaren garraioa

· Zentral elektrikoetatik kontsumitzen den tokietara garraiatzen da energía, línea elektrikoen bidez.
· Hirien kanpoaldean, korronte elektrikoa eramaten duten kableak dorre garaietara lotuta egoten dira (Goi tentsioko dorreak). Korrontea kableetan zehar higitzen da, ia energía galdu gabe.
· Hirien barruan, kableak lurpean daude, eraikinetaraino. Eraikinetan, energía elektrikoa kableen bidez banatzen da etxeetara eta entxufeetara.

4. Energia gure gizartean

4.1 Zer energía kontsumitzen dugun

· Guk erabiltzen dugun energía:
o Energia elektrikoaà Etxeetan…
o Erregaien energíaà Gasolinaren, gasolioaren eta gas naturalaren energía da. Garraiobideetan…
· Energia erabiltzeak arazoak sortzen dituà Baliabideak agortzea, kutsatzea, berotze globala, euri azidoa, hondaki erradiaktiboak…

4.2 Baliabideak agortzea.

· Erregai fosilak energía- iturri berriztaezinak diraà Horrela kontsumitzen jarraitzen badugu, agortuko dira.
· Erregaiak ez bukatzeko, oso garrantzitsua da, energía gutxiago kontsumitzea.
· Gaur egun zaila da energi iturri berriztagarriak soilik erabiltzea, oraindik horien inguruan ikertzen ari direlako.

4.3 Berotze globala

· Berotegi efektuaà Lurra eguzkitik jasotzen duen energiaren bidez berotzen da, eta espaziora igortzen du energía horren zati bat. Gas batzuk, karbono dioxidoa adibidez, ez diote bero horri ihes egiten uzten, eta gainazalera bidaltzen dute berriz, temperatura egokia izateko.
· Berotze globalaà Azken urteetan, asko handitu da atmosferaren karbono dioxidoaren kantitatea, eta lurraren temperatura altuagoa daà Ondorio larriak ekar ditzake.

4.4 Euri azidoa

· Ikatza eta petroliotik etorritako erregaiak erretzen direnean, kearekin batera zenbait substantzia isurtzen dira atmosferara. Substantzia horiek euri-uretan disolbatzen dira, eta euri azidoa sortzen da.

4.5 Hondakin erradiaktiboak

· Hondakin erradiaktiboak kutsatzaile bereziak dira eta izaki bizidunengan iristen badira, gaixotasun larriak sortzen dituzte, oso arriskutsuak baitira.