Aro modernoa

1. AMERIKAREN AURKIKUNTZA

1.1 Errege-erregina Katolikoen erregealdia

• Errege-erregina Katolikoek elkarrekin gobernatzen zuten Gaztelako eta Aragoiko koroetan, baina erresuma bakoitzak bere legeak eta erakundeak zituen.

• Errege-erregina Katolikoek beren lurraldeak hedatu zituzten:

o       Granadako Erresuma

o       Kanariar uharteak

o       Napoliko Erresuma (Italia) 

o       Afrikako iparraldean lurralde txiki batzuk konkistatu zituzten.

o       1512an, Gaztelako Koroak Nafarroako Erresuma anexionatu zuen.

o       1492an, Errege-erregina Katolikoek Kristobal Kolonen espedizioa finantzatu zuten; Kolon Genovako itsasgizona zen, eta Amerika aurkitu zuen

1.2 Amerikaren konkista

• XV. mendean, jende askok uste zuen Lurra laua zelaà Kristobal Kolonek biribila zela aipatzen zuenà Ozeano Atlantikoa zeharkatuta eta mendebalderantz nabigatuta Asiara iristea zen haren asmoa.

• 1492an, Kolon  haren espedizioa à Bi hilabete geroago Kolonek uste zuen Japoniara iritsi zirela, baina egindako kalkuluak ez ziren zuzenak; izan ere, Karibe itsasoko uharte batera iritsi ziren.

• Urte batzuk geroago, Ameriko Vespuzio italiar itsasgizonak frogatu zuen lur haiek kontinente berri baten zati zirela, ez Asiakoakà Amerika deitu zioten

• Kolonen bidaiaren ondoren, espainiarrek, denbora gutxian, Karibe itsasoko uharteak konkistatu zituzten.

• Gero, kontinentea esploratzera abiatu ziren:

§         Hernán Cortések Mexiko konkistatu zuen

§         Francisco Pizarrok, Peru konkistatu zuen

• Erregeek kontinente berriko lur-eremu zabalak ematen zizkieten konkistatzaileei, bai eta gobernadore edo kapitain titulua ere.

1.3 Kolonaurreko herriak

• Espainiarrak iritsi baino lehen, hainbat motatako herriak bizi ziren Amerikan: kolonaurreko esaten zaieà Herri horietako asko tribu txikiak ziren, baina beste herri batzuek inperio handiak sortu zituzten:
• Inkakà Peru, Ekuador eta Bolivian
• Aztekakà Mexikon
• Maiakà Mexikoko hegoaldean, Guatemalan eta Hondurasen.

o       Herri horiek artoa lantzen zuten, eta eskulangintzan eta metalurgian aritzen ziren. Maiak gainera, adituak ziren matematikan, eta astronomia-ezagutza zabalak zituzten.

1.4. Lurraldearen antolamendua

• 1492tik aurrera, Amerika erregeordetzatan antolatu zen; erregeordeak ziren buru, eta botere handiak zituzten. Horrez gain, auzitegiak sortu ziren, funtzio judizialetarako.
• Espainiarrek Amerikako baliabide guztiak baliatu zituztenà Abeltzaintza-estantzia handiak sortu zituzten, bai eta nekazaritza-etxalde zabalak ere.
• Gainera, urre- eta zilar-meatzeak ustiatu zituzten
• Metal preziatuak Espainiara eramateko, eskoltatutako ontziak erabiltzen zituzten, itsaslapurren erasoak ohikoak izaten baitziren.

1.5. Gizartea

Amerikako kolonietako gizartea arrazaren irizpidean oinarrituta bereizitako taldetan antolatu zen:

• Espainiarrakà Gobernu-karguak zituzten, bai eta jabetza handiak ere.
• Mestizoakà  Gizon espainiarren eta emakume indiarren seme-alabak ziren. Batzuek kargu garrantzitsuak zituzten; beste batzuk pobrezian bizi ziren.
• Indiarrakà  Oro har, gehiegikeria ugari pairatu zuten, nahiz eta haiek babesteko legeak egon.
• Beltzakà Afrikatik ekartzen zituzten, esklabo izateko eta lanik gogorrenak egiteko.

oegiteko.

2. INPERIO HISPANIKOA

XVI. mendean, Espainia oso inperio handia bihurtu zen, inoiz izandako handiena. Geroago, ordea, hurrengo mendean, inperio handi hori zatitu egin zen. Espainiak Europan zuen nagusitasuna galdu zuen, eta Europako beste herrialde batzuek jazarri egin zuten.

2.1 Inperioaren lurraldeak

oInperio Hispanikoak lurralde asko zituenà

oEspainia

oHerbehereak

oItaliaren zati handi bat

oZenbait lurralde Europako erdialdean

oAmerikako koloniak

oBeste jabetza asko Afrikan eta Asian.

1580anà Portugalgo Erresuma hartu zuen

o        Lurralde bakoitzak bere legeak eta erakundeak zituen, baina guztiek zuten errege beraà Honek hurrengoa egiten zuen (ez zuen botere absolutuaà nahiz eta gauza askoren gainean egon, askotan Parlamentuaren eta lurralde bakoitzaren onespena behar zuen)à Aragoi adibidez

2.2 Karlos I.aren erregealdia

oKarlos I.aà  Errege-erregina Katolikoen biloba zen.

o1516anà Espainiako tronua hartu zuenà  Hasierako urteak ez ziren errazak izanà atzerriko aholkularien laguntza baliatu zuen, gobernu-zereginetarako.

oHorregatik, 1520anà Komunitateen Matxinada izan zen, Gaztelako hiri nagusietan, Valentzian eta Balear Uharteetanà nekazarien eta eskulangileen bizi-baldintzak hobetzea eskatzen zuten.

oFrantzia bihurtu zen etsai nagusiaà Europako boterea lortu nahi zuten.

oTurkiarren aurka ere borrokatu zenà turkiarrek Mediterraneoaren kontrola lortu nahi zuten, eta Espainiaren eta Italiaren arteko merkataritza oztopatzen zuten.

oLuteranoei egin zien aurre, ez baitzuten Aita Santuaren autoritatea onartzenà luteranoen aurka gudu asko irabazi zituen arren, ez zuen lortu haien hedapena geldiaraztea.

oLuteranoen aurka izandako porrotagatikà Karlos I.ak tronua uztea erabaki zuen.

oEuropako erdialdeko lurraldeak anaiaren esku utzi zituen,

oeta gainerako jabetzak, bere seme Filipe II.aren esku.

2.3 Filipe II.aren erregealdia

o1556à Filipe II.ak buruzagitza hartu zuenà Arazo handiak izan zituen

oHasieranà Frantzia garaitu zuen; baina erregealdiaren amaieran, berriro piztu zen bi herrialdeen arteko gatazka.

o1571à turkiarrak garaitu zituen, Lepantoko Guduan.

oHerbehereak oso eremu gatazkatsua izan zirenà 1566anà independentzia aldarrikatu zuten, baina erregeak ez zuen onartu. Horren ondorioz, gerra luze eta garestia hasi zen. Ingalaterrak matxinoen alde egin zuen, eta Filipe II.ak Itsas Armada Garaitezina bidali zuen haien aurka egiteko; ontzidi boteretsua bazen ere, 1588an garaitu egin zuten.

oGerra horiek guztiek gastu izugarriak sortu zituztenà herritarrak pobretu egin ziren

3. INPERIOAREN KRISIA

XVIII. mendean, beste dinastia batek hartu zuen Espainiako tronuaà borboitarrekà Politika antolatzeko ideia berriak ekarri zituzten errege horiek.

3.1 Inperioaren zatikatzea

o1598à Filipe II.a hil osteanàInperio Hispanikoa ahuldu eta zatitzen hasi zen.

oXVII. mendeko erregeekàBalidoakà erregearen konfiantzako aholkulariak ziren, eta haren izenean gobernatzen zuten.

oBalidoek erregearen boterea indartu nahi zutenà protesta-altxamenduak izan ziren.

oHerbehereetako gatazkak jarraitu egin zuenà 1648an, Espainiak lurralde haien independentzia onartu zuen behin betiko, eta Europako nagusitasuna galdu zuen.

3.2 Ondorengotza Gerra

o1700eanà Karlos II.a oinordekorik utzi gabe hil zen. Bi erregegai aurkeztu ziren hura ordezkatzeko: Karlos artxidukea, alemaniar jatorrikoa; eta Filipe Anjoukoa, frantsesa.

oEuropako herrialdeek bataren edo bestearen alde egin zuten eta Espainian ere banaketa gertatu zen: Gaztelak erregegai frantsesaren alde egin zuen, eta Aragoik, berriz, alemaniar erregegaiaren alde.

o Egoera horretan, Ondorengotza Gerra sortu zen: nazioarteko gerra eta gerra zibila izan zen.

o Gerra 1713an amaitu zen, Utrechteko Itunen bidezà Filipe Anjoukoaren garaipena onartu zen, eta Espainiako tronua hartu zuen: Filipe V.a bihurtu zen.

3.3 Borboitarrek tronua hartu zuten

o       Filipe V.akà monarkia absolutuaàerregeak zituen estatuko botere guztiak.

o       Planta Berriko DekretuakàKataluniako, Aragoiko, Valentziako eta Mallorcako Gorteak desegin eta bertako foruak edo legeak bertan behera utzi zituen. Nafarroan eta Euskadin ez.

3.4 XVIII. mendeko erreformak

oErreforma asko jarri zituzten abian:

oAdministrazioaren erreformakà Balidoen ordez, estatu-idazkariak edo ministroak izendatu zituzten.

oLan publikoak. Errepideak eta ubideak eraikià komunikazio-bideak hobetu.

oErreforma ekonomikoakà Errege manufakturak sortu ziren –erregeak babestutako lehenengo fabrikak–, bai eta merkataritza-konpainiak ere, erregearen babesaz Amerikarekin merkataritzan aritzeko.

3.5  Aro Modernoaren amaiera

oErregeek gatazkakà Britainia Handiarekin eta Portugalekin (horiek Espainiak kolonietan zuen monopolioa amaiarazi nahi zuten). Horregatikà Espainiaren eta Amerikaren arteko merkataritza oztopatzen zuten.

oGerra horiek gastu izugarriak sortu zituztenà erregeek zergak areagotu zituztenà herritarrak, pobretu ziren

o1808an, Aranjuezko Matxinada izan zen, eta horren ondorioz, Karlos IV.ak abdikatuà Bere seme Fernando VII.aren alde.

4. GIZARTEA ETA KULTURA (Urrezko mendea)

4.1 Gizartea

oBi talde:

oPribilegiodunakà Noblezia eta kleroa ( ez zuten zergarik ordaintzen, gobernuko kargu nagusiak betetzen zituzten eta lur gehienen jabetza zuten)

oPribilegio gabeakà Nekazariek eta burgesiak –merkatariak eta eskulangileak-. (Zergak ordaintzen zituzten, eta ez zuten aukerarik gobernuko kargurik izateko)

4.2  Literatura

oidazle bikainak izan ziren Espainian.

oGainera, inprimategiak  haien lanak hedatzen lagundu zuen.

oIdazle hauek nabarmendu ziren:

oSanta Teresa Jesusena

o San Joan Gurutzekoa,

oGarcilaso de la Vega olerkaria.

oMiguel de Cervantes,

oFrancisco de Quevedo,

oLuis de Góngora,

oLope de Vega

oCalderón de la Barca.

oGaspar Melchor de Jovellanos.

4.3 Artea

oArkitekturan

oXVI. Mendeanà herreriar estiloaà itxura soila zuten, eta apaingarri gutxi.

oXVII. Mendeanàeraikin barrokoakà lerro kurbatu ugari zuten, eta apaingarriz betetzen zituzten.

oXVIII. Mendeanà eraikin neoklasikoakà erromatarren garaiko eraikinen antzera.

o       Eskulturanà aldareak apaintzeko erretaulak eta zur polikromatuzko erlijio-irudiak nabarmentzen dira.

o       Pinturan.

oGreco nabarmendu zen XVI. Mendeanà oso irudi luzangak

oXVII. mendean, errealismoa

4.3  Zientziaren garapena XVIII. Mendean

omuseoak,

obehatokiak

o lorategi botanikoak.

oHezkuntzari ere garrantziaà akademiak sortu zituzten, hala nola Hizkuntzaren Errege Akademia, bai eta elkarte ekonomikoak ere, adituek ekonomiaz hausnartzeko.